In de ‘roze revolutie’ vormde Gay Games Amsterdam 1998 een mijlpaal. Fotografe Marian Bakker maakte het van dichtbij mee: ‘De sfeer in de stad was zo bijzonder. De bewoners van Amsterdam waren allemaal heel aardig, heel blij. Toen voelde je eindelijk eens hoe het is om je helemaal thuis te voelen en openlijk rond te kunnen lopen zonder het gevoel dat je er eigenlijk niet mag zijn. Dat was echt geweldig.’
Coverfoto: Marian Bakker met in haar handen het fotoboek met de twee beschreven hondenfoto's. Foto gemaakt door MacSiers Imaging (2021).
Naar de Clit Club
Marian Bakker: ‘In 1989 had ik meegewerkt aan de tentoonstelling Goed verkeerd in het Amsterdams Historisch Museum (nu Amsterdam Museum). Samen met Jan-Carel Warffemius had ik daarvoor een diapresentatie gemaakt over het homo-lesbische leven. Ik deed de damesfoto’s en hij de herenfoto’s.
‘In 1993 kwamen de initiatiefnemers die de Gay Games naar Amsterdam wilden halen, bij ons: “Bij het bid (het onderbouwde verzoek om de Gay Games in Nederland te mogen organiseren) willen we een cadeautje geven aan de leden van de Federation of Gay Games, een fotoboek. Kunnen jullie daar foto’s voor aanleveren?
‘Jan Carel en ik maken foto’s die heel mooi bij elkaar passen. Het zijn dezelfde soort zwart-wit foto’s; reportageachtig, los. Er gebeurt altijd wat op die foto’s. Ik dacht wel: Jan Carel maakt altijd van die spannende, erotische foto’s van het uitgaansleven. Moet ik dat ook doen?’ Lachend: ‘Ik maakte vrij brave foto’s van mijn vriendin met de hond op de fiets en zo, dus ik ben toen naar de Clit Club gegaan, waar ik anders nooit naar toe zou zijn gegaan. Ik wilde laten zien dat het damesleven ook spannend is. Ik was een beetje opgezweept om over mijn grenzen heen te gaan en dat was leuk.
‘Kees Ruyter heeft dat boek gemaakt. Ik ben met een heleboel foto’s naar hem toe gegaan en hij maakte er iets heel moois van. Ik had bijvoorbeeld een foto gemaakt van twee dames met twee honden, en Jan Carel had ook een foto gemaakt van een homoman ook met twee honden. Bij mijn foto van de vrouwen kijken de honden naar de dames en bij de man kijken de honden naar jou, dat werkt heel grappig. Dat is Kees, die zoekt dat in een vloek en een zucht bij elkaar.’
Jullie wonnen het bid. Wat veranderde dat voor jou?
‘Mijn vriendin Ditte en ik waren zo enthousiast geworden dat we overal foto’s gingen maken. Helemaal niet met een opdracht of zo. We zijn in Kopenhagen bij de EuroPride geweest, in Berlijn, Parijs… Die foto’s konden we zo weer gebruiken voor de pr, voor de boekjes en brochures van de Gay Games. Af en toe ging ik bij Kees langs en liet wat zien en dan werd dat, hup, gebruikt.
‘Ik kreeg ook opdrachtjes van Kees om sportclubs en culturele activiteiten te fotograferen. Bestaande of net opgerichte sportclubs zoals Netzo, Smashing Pink, Gay Swim, Tijgertje. En dansclubs, zoals Step by Step of Damesdansen.
‘Tot dan toe had ik eigenlijk alleen maar vrouwen gefotografeerd. Ik zat in een lesbisch circuit, woonde in een lesbische woongroep, werkte voor lesbische en homobladen, en leverde altijd de vrouwenfoto’s. Nu kwam ik in een setting waarbij ook homomannen in het vizier kwamen en die ben ik ook gaan fotograferen. Dat vond ik altijd een beetje lastig en eerst dacht ik, dat doe ik niet, maar wat bleek: die mannenfotografie was eigenlijk makkelijker.’
Oh?
‘Ja, als je mannen fotografeerde gingen die gelijk leuk doen en voor je poseren. Die vonden het geweldig. Bij vrouwen heb ik wel eens meegemaakt dat ze kwaad waren dat ik ongevraagd foto’s maakte. Ze wilden vaak eerst weten waar je ze voor ging gebruiken.
‘De Gay Games heeft in mijn leven enorm veel teweeg gebracht. Het verruimde de blik in mijn fotografie. Ik ging homomannen fotograferen en zag hoe leuk het was dat die mijn leven binnen kwamen. De Gay Games spraken me meteen aan omdat ik met mijn fotografie altijd een positief beeld wilde laten zien van de lesbische wereld waarin ik leefde. Dat wilde de Gay Games ook: laten zien wie we zijn, wat we kunnen, en dat op een heel vrolijke, positieve manier.
‘Ik ben er echt ingedoken. Ik bleek het heel erg leuk te vinden om sportfoto’s te maken en te fotograferen wat er gebeurt tussen mensen. Sport geeft zoveel ruimte om elkaar aan te raken en enthousiast met elkaar om te gaan. Iedereen gaat op in het spel. Dan zijn mannen aan het volleyballen en zie je een hand die zo lief op iemands rug steunt. Twee voetbalvrouwen die opeens liggen te stoeien met elkaar. Die interactie is heel natuurlijk, en dat kun je dan vastleggen.
‘Er kwamen speciale bladen voor de Gay Games: INZET voor alle vrijwilligers en Friendship, een Engelstalig blad, en daar waren steeds foto’s voor nodig. Ik ben zelf ook in de redactie van INZET gegaan en zo kon ik met foto’s inspelen op wat daarvoor nodig was. Dat werkte heel goed.’
Wilde je met je foto’s emanciperen?
‘Ik wilde graag een positief beeld laten zien. In het lesbische circuit had je destijds alleen maar van die kommer en kwel films, waarin het vrijwel altijd slecht afliep. Een lesbische vrouw die er een eind aan maakte en zo. Een positief beeld vond ik dus heel belangrijk.
‘Daarnaast wilde ik vriendschap laten zien. Maar wat het belangrijkst is geworden is de zichtbaarheid, want toen ik begon met het lesbisch leven, zag je daar niet veel van. Voor mijn dertigste had ik nog nooit lesbo’s gezien. Zichtbaarheid werd het belangrijkste thema. Dat je overal zichtbaar was en dat iedereen wist: lesbo’s zijn er ook. Dat is ook het belangrijkste thema geworden van Lesbian ConneXion/S, zichtbaarheid.’
Hoe is het idee voor Lesbian ConneXion/s ontstaan?
‘In 1995 ben ik er met een Duitse vriendin uit Berlijn aan begonnen, Traude Buhrmann. Zij stelde voor om een tentoonstelling te maken over het lesbisch leven. Met als voorbeeld de foto expositie Family of men uit de jaren 50. Ik vond dat wel een heel leuk idee, maar zag er enorm tegenop. Ik was al met die foto’s voor de Gay Games bezig dus dit leek me veel te veel, maar opeens ging er een lampje branden. Dit was natuurlijk geweldig om op de Gay Games te laten zien!
‘Ons plan was om fotografes uit zoveel mogelijk Europese landen erbij te betrekken. Dat bleek een gigantische klus te zijn. In die tijd was er nog geen internet dus alles moest via brieven, oproepjes in lesbische tijdschriften en dat duurde eindeloos. Toen de Gay Games het Outreach-programma hadden bedacht om mensen mee te laten doen die het veel moeilijker hadden dan wij, gingen wij ons op fotografes in Oost- en Midden-Europa richten. Als motto boven onze oproep stond: “They will remember us” naar een dichtregel van Sappho: “Eens zal de wereld weten wie wij zijn”. Nu klinkt dat pretentieus, maar omdat je toen lesbische cultuur echt met een lantaarntje moest zoeken, zagen wij zichtbaarheid als onze opdracht.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Pionierswerk in Oost-Europa
‘Maar het bleek heel moeilijk te zijn om vrouwen voor het project te vinden. Ze stonden niet bepaald te dringen. Daarom hebben we in Brussel, Parijs, Berlijn en Amsterdam meetings georganiseerd. En pas op het moment dat vrouwen je gezicht hadden gezien en je hadden gehoord, durfden ze met hun foto’s te komen. Dat was echt pionierswerk.
‘We zijn toen naar fotografes toegegaan, hebben ateliers in Londen en Berlijn bezocht. Zo ging een hele wereld open. Maar hoe kwamen we nou aan die Oost-Europese vrouwen? Eerst heb ik bij de ILGA-conferentie in Ljubljana foto’s laten zien en kwamen er een aantal fotografes op ons af.
‘Aan de EuroGames in Berlijn deed een Russisch lesbisch handbalteam mee en aan al die dames heb ik het papier met “They will remember us” uitgedeeld. Ze keken me bevreemd aan, konden het niet lezen, dus ik verwachtte er verder niks van. Maar een paar maanden later kreeg ik een brief uit Sint-Petersburg met een kort tekstje in gebrekkig Engels plus negatieven. Een fotografe had haar werk opgestuurd! Dat bleek een hele leuke vrouw, Renata Babushkina.
‘Via Renata kwamen we in contact met Labrys, een goed lopende lesbische organisatie in Sint-Petersburg. Ook daar bleken de dames bezig de wereld te ontdekken. Labrys werd een van onze beste contacten. Via het Outreach-programma heb ik later Renata uitgenodigd. Toen ik haar op het vliegveld ging afhalen en haar voor het eerst zag, ben ik in huilen uitgebarsten en zij ook. Het was geweldig.’
‘Uiteindelijk deden er 60 fotografes uit 15 landen mee. Na Amsterdam is de tentoonstelling eerst naar Gent gegaan en daarna zijn we begonnen aan de voorbereidingen voor onze “missie”: de rondreis met de expositie “Lesbian ConneXion/s” door Oost-Europa. De club “Vriendinnen van Lesbian ConneXion/s” werd opgericht die ons financieel ondersteunde.
‘Ditte en ik begonnen met workshops voor fotografes. Met thema’s als: “Show your proud face”, “The lesbian marriage”. Dan zochten we uit of die vrouwen het aan konden om zo’n expositie te organiseren. Was er voldoende interesse, draagvlak en organisatiekracht?
‘De tentoonstelling is uiteindelijk te zien geweest in Ljubljana Zagreb, St. Peterburg en een uitstapje naar San Francisco. In sommige landen is het niet doorgegaan. In Warschau durfden ze, bij wijze van spreken, niet eens hun keldertje uit. Maar in Sint-Petersburg, waar je het niet verwachtte, was een grote sterke organisatie. Voor de expositie hebben ze de hele stad met grote posters vol geplakt. De opening was te zien op de nationale televisie en er kwamen een paar duizend bezoekers.
‘De moeilijkste tentoonstelling was in Belgrado. Een vrouw wilde dat de tentoonstelling ook daar kwam. Daar was het toen politiek een hele penibele situatie, de grens was net open en het proces tegen Milosevic ging net van start, dus ik dacht: daar ga ik echt niet heen. Toen kregen we een brief en weer een brief. Ik reageerde dat we geen geld hadden. Kreeg ik weer een brief: “We hebben geld gevonden, hoor!” En toen ik over het transport begon: “Dat regelen we via de Nederlandse ambassade.” Lacht: Dus we zijn er heengegaan, maar het was wel een beetje eng. Het was de enige plek met politiebewaking voor de deur.’
Waar was jij trots op in Amsterdam?
‘Op alles wat we voor elkaar hadden gekregen. En vooral dat die tentoonstelling daar stond, want dat heeft enorm veel werk gekost. Er waren veel fotografes van Lesbian ConneXion/s gekomen voor de opening in Artoteek Oost, die gedaan werd door Hedy d’Ancona. Dat was voor mij wel een hoogtepunt. Er kwamen 3000 bezoekers kijken en veel artikelen in de pers.
‘Een reactie in het gastenboek: “I am deeply touched by this strong exhibition. Strong in a sense of showing the sensuality, sexuality of women. Also the strength of being two of us… so beautiful that it made me almost cry…”.
‘Het leuke van het organiseren van de tentoonstelling binnen de Gay Games was dat er uiteindelijk heel veel vrijwilligers bij zijn gekomen die meehielpen. Ik had een hele club vrouwen om me heen die dingen deden, zoals Marjo van Loosdregt, Janine van Doorn en Olga Kusakowa. Dat zijn nog steeds dikke vriendinnen. Dat is daar toen ontstaan en die hebben allerlei klussen gedaan. Dat was een heel netwerk van vrouwen die je kon inschakelen. Misschien was dat wel het leukste: dat je opeens ergens bij hoorde en dat het één grote familie is geworden.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Wat ben je na de Gay Games verder gaan doen?
‘In 2002 ben ik gaan werken voor IHLIA. Tot dan toe leefde ik van een uitkering, maar dat werd steeds moeilijker. Ik fotografeerde in een circuit waar geen geld was. Toen kon ik een gesubsidieerde plek krijgen bij het IHLIA.’ Lacht: ‘Dat leek me wel een geschikte plek voor mij.
‘Wat ik belangrijk vind is dat je je eigen geschiedenis bewaart en doorgeeft aan de volgende generatie. Want niemand anders doet het voor je. Dat herdenken, dat terugkijken, vind ik heel belangrijk. Je moet van die punten hebben waarnaar je steeds weer even terug kunt en het kunt vieren.
‘Maar we moeten ons ook realiseren dat onze verworvenheden nog heel jong zijn. Pas in 1971 werd bijvoorbeeld artikel 248bis uit het wetboek van strafrecht geschrapt, waarin stond dat mannen geen seks mochten hebben met mannen onder de 21 jaar, en dat gold ook voor vrouwen. Ik ben daar achter gekomen doordat mijn vader hiervoor in de gevangenis heeft gezeten toen ik ongeveer 16 was. En zo kon ik met eigen ogen zien wat een dubbelleven met iemand doet.’
Hoe hebben jullie de eerste keer de Gay Games herdacht?
‘De Gay Games zijn destijds een beetje katerig afgelopen. Het geldtekort was negatief in de pers geweest, dus dat heeft aan het eind een beetje de glans eraf gehaald. Dat is echt heel jammer. Sommige mensen hebben daar pijn aan opgelopen.
‘Toen we bij een reünie na tien jaar opeens weer al die mooie beelden zagen was iedereen weer enthousiast: wat hebben we het eigenlijk fantastisch gedaan. Dat is het leuke van herdenken: dat je die goede gevoelens ook weer allemaal naar boven haalt.’
Wat vind je van de huidige ontwikkelingen?
‘Er is een sfeer van “nou, we hebben toch van alles bereikt en alles kan” en niet meer zoveel behoefte om actie te voeren, in ieder geval niet in Arnhem waar ik nu woon.
‘Toch moeten we blijven opletten. In onze eigen straat is eind vorig jaar een homoman doodgetrapt door een stelletje jongens, pedojagers. Dat is hier 300 meter verderop gebeurd. Dan komt het opeens hard binnen. Het is echt niet zo dat iedereen de homo’s en de lesbo’s leuk en aardig vindt. Daarom vind ik het belangrijk om te blijven herhalen hoe kort onze vrijheid nog maar is en dat we onze geschiedenis moeten doorgeven.
‘Toch duurde het bij mij na mijn pensioen wel een aantal jaren voordat dit tot me doordrong. Ik vroeg me op een gegeven moment af: wat moet ik met al die meters mappen vol negatieven? Ik vond het zo’n ballast. Toen zei Jasper van IHLIA: “Ben je helemaal gek! Breng het maar hier want dat moet bewaard worden.” Nu ben ik alles aan het digitaliseren. Daar maak ik boeken van en dat bleek hartstikke leuk. Dat is nu mijn dagelijkse werk geworden.’
Reactie van Movisie-expert Simon Timmerman:
‘Marian vertelt in haar verhaal over een opvallend verschil dat ze ervaarde tussen homomannen en lesbische vrouwen in die periode. Vooral de homomannen leken veel behoefte te hebben om zichtbaar te zijn. Ook nu nog zien we dat er bepaalde groepen binnen de lhbti-gemeenschap nog niet toe zijn aan veel zichtbaarheid of aan openlijk deelnemen aan een Pride. Het is belangrijk om daar sensitief voor te zijn.
‘Uit de laatste editie feiten en cijfers blijkt dat lhbti-personen gemiddeld nog altijd vaak te maken krijgen met negatieve reacties of zelfs geweld. Kortom, er is nog een wereld te winnen. Geweldsincidenten krijgen wel veel meer aandacht tegenwoordig in de media. Dat is heel belangrijk, maar daardoor kan het beeld ontstaan dat het nu vaker voorkomt dan 10 of 20 jaar geleden. Dat staat haaks op de acceptatiecijfers van lhbti-personen die alleen maar stijgen.’
Reactie van Movisie-expert Hanneke Felten:
‘Marian geeft aan dat ze graag een positief beeld wilde laten zien van lesbische vrouwen. Haar idee dat dit de acceptatie vergroot en discriminatie vermindert, is ook vanuit de wetenschap heel aannemelijk. Zo zijn er diverse onderzoeken waaruit blijkt dat lhbti-personen in de media zorgen voor minder vooroordelen. Bijvoorbeeld wanneer heteroseksuelen kijken naar een tv-serie als Will & Grace, zorgt dat voor meer acceptatie van homoseksuelen. Dat geldt in het bijzonder voor mensen die zelf geen homoseksuelen kennen.
‘Media zijn dus cruciaal in de acceptatie door heteroseksuelen. Maar voor lhbti-personen zelf is dit zo mogelijk nog belangrijker. Uit onderzoeken blijkt dat bij suïcidale lhbti-jongeren meespeelt dat zij geen toekomst voor zich zien. De mooie, positieve foto’s die Marian maakte, hebben waarschijnlijk veel lhbt-jongeren een rooskleuriger beeld gegeven van hun toekomst. Dat is ongelofelijk waardevol.’
25 ervaringsverhalen over Gay Games Amsterdam 1998
Gay Games Amsterdam 1998 geldt wereldwijd nog steeds een van de grootste lhbti-evenementen ooit met ruim 3.000 vrijwilligers, ca. 15.000 deelnemers, en in totaal zo’n 250.000 bezoekers.
Paul van Yperen, destijds woordvoerder van Gay Games, zoekt zijn oud-collega’s, deelnemers en bezoekers op om hun verhalen over die mijlpaal vast te leggen en vraagt steeds aan twee jonge Movisie-experts, Hanneke Felten en Simon Timmerman, wat we nu van hun ervaringen kunnen leren. Bij elk verhaal vind je foto’s van toen en nu.
Het verhaal van Marian verscheen eerder op 12 mei 2021 op Movisie.nl